Wszystko zaczęło się od tego, że zastanawiałem się, skąd wzięło się powiedzenie „rogacz”. Mnie jeleń kojarzył się z pięknym szlachetnym zwierzęciem. Nawet jego nazwa gatunkowa to jeleń szlachetny. Jeleń zakłada haremy, ma wiele samic, skąd więc określenie „rogacz”? W poszukiwaniu odpowiedzi wybrałem się na wycieczkę po Internecie. Znalazłem odpowiedź, a także sporo ciekawych informacji, którymi chcę się podzielić.
Początki jelenia w kulturze sięgają początków historii ludzkości. Gdy nauczyliśmy się rysować, jelenie pojawiły się w jaskiniach. Gdy powstało pismo, zaczęliśmy tworzyć opowieści. Jeleń pojawia się w legendach, mitach, baśniach, bajkach i opowiastkach - od początku istnienia ludzkości.
Motyw jelenia na malowidłach z jaskini Lascaux we Francji
Źródło: pl.wikipedia.org
Historycznie jeleń miał pozytywne znaczenie. Oznaczał siłę, płodność, męską sprawność. W mitologii greckiej kojarzony był z Panem (bogiem opiekuńczym lasów, pól, pasterzy ale też seksualności). Bogini Artemida miała powóz ciągnięty przez jelenia. A jeleniem tym był Akteon, którego za podglądanie jej został w jelenia zamieniony.
W wierzeniach nordyckich Dvalin to jeden z jeleni obgryzających korę drzewa Yggdrasil (drzewa między światami). W tej mitologii występuje też Eikthyrnir, jeleń na dachu Valhalli, z którego poroża wypływają wszystkie rzeki.
W chrześcijaństwie pod postacią jelenia przedstawiano zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa. Co ciekawe, tak samo w innych religiach, postacie, które powstawały z martwych albo zostały wskrzeszone są czasem przedstawiane jako jelenie.
Jeleń łączy się również z myślistwem. Legenda o świętym Hubercie mówi, że jako młody myśliwy spotkał on jelenia ze świetlistym krzyżem w porożu. Miał się potem nawrócić i wyrzec na zawsze łowów, aby tysiąc lat później zostać patronem myśliwych. Jeleń z krzyżem widziany też był przez innych; najczęściej ludzkim głosem nawoływał do postawienia kościoła w danym miejscu. Zdarzyło się to między innymi węgierskiemu królewiczowi Emerykowi i Bolesławowi Krzywoustemu.
Witraż z okna Bazyliki św. Patryka w Ottawie z motywem św. Huberta
Źródło: en.wikipedia.org
W wielu opowieściach jeleń stanowi swoisty most do świata mistycznego. Gdzie jest jeleń jest też magia. W baśniach wiedźmy i złe wróżki zamieniają ludzi w jeleni. Jest tak we francuskiej baśni “Biała Łania” (The White Doe) albo szkockiej “Zaklęty Jeleń” (The Enchanted Deer), podobnie jest też w rumuńskiej baśni o “Złotym Jeleniu” (The Golden Stag), choć tam dochodzi do zmiany w jelenia poprzez wypicie magicznej wody. W tych opowieściach jeleń odgrywa tylko niewielką, mało metaforyczną rolę.
Oddzielnie trzeba wspomnieć o Wyspiarskich Celtach (Insular Celts), którymi określa się ludzi żyjących na Wyspach Brytyjskich w epoce żelaza, przed podbojem rzymskim (mniej więcej II w. p.n.e. do I w. n.e.). W tej kulturze jelenie pojawiają się jako bożkowie i duchy lasów. Są potrzebne do czarów i inicjacji oraz występują w bajkach i baśniach. Tutaj pojawienie się jelenia w historii zwiastuje pojawienie się wyższych sił albo magii. W mitologii celtyckiej bóg Cernunnos był przedstawiany z jelenim porożem, tak samo Hern w mitologii angielskiej.
Leszy - demon lasu w wierzeniach słowiańskich
Źródło: pl.wikipedia.org
Warto również wspomnieć o mieszkańcach Ameryki. W środkowym Meksyku znajdują się Indianie Huiczole, dla których jeleń reprezentował elementy święte i dobrych bogów.U innych Indian kobieta (dama) jeleń była kojarzona z seksualnością i płodnością, choć też z umiejętnością uwodzenia mężczyzn i doprowadzania ich do śmierci.
Taka była przeszłość jelenia jako symbolu, a teraz?
Słownik PWN jeleniem określa mężczyznę łatwo dającego się oszukać. Wiąże się to z określeniem rogacz, które potocznie oznacza mężczyznę, którego żona oszukała i zdradziła. Określenie to pochodzi z końca XV wieku, gdy Henryk VII Tudor był królem Anglii (informacja zaczerpnięta z blogu “Historia to moje życie”). Słynął on z uwodzenia cudzych żon; w ramach zadośćuczynienia zapraszał mężów owych niewiast na polowania i oferował im trofea. Dumni mężowie wieszali poroże w domu w godnym miejscu, a inni wiedzieli, że król “przyprawił” im rogi. Dotarła do mnie też wersja tej historii, gdzie król Henryk dawał zgodę na polowanie i gdy mąż w nim uczestniczył, jego żona była w królewskich objęciach. W związku z tym mamy raczej negatywne myśli o jeleniu. Nie pomagają też synonimy słowa jeleń: ciamajda, fajtłapa, miernota, łamaga, dureń, głupek - by wymienić tylko kilka. Gdzie więc zgubiliśmy zakładającego haremy króla lasu?
Można jednak też dostrzec powrót tych pozytywnych konotacji i skojarzeń. Na przykład: motyw jelenia często jest wybierany na tatuaże. W kreskówkach dominuje pozytywny jego obraz. Tak samo w książkach i filmach. W serii Harry Potter “patronus”, ochronny czar, tytułowego bohatera to właśnie jeleń. W produkcjach kulturowych, gdzie pojawia się myślistwo, jeleń jest na szczycie jako najbardziej wartościowa zdobycz.
Podsumowując, obraz jelenia jest podzielony i każdy może znaleźć, i wybrać sobie to, co jemu odpowiada. Z jednej strony mamy siłę, zgrabność i płodność, a z drugiej naiwność, niezdarność i łatwowierność. Jeśli chcemy, by był uważany za króla lasów, to od nas zależy jakie znaczenie przybierze w naszej kulturze i wyobraźni.
Do zobaczenia wśród drzew.
Przygotował Marcin Wypych – stażysta w Oddziale Terenowym Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (2020 r.)
