Corocznie od 2006 r. w drugi weekend maja obchodzimy Światowy Dzień Ptaków Wędrownych. Celem święta jest promowanie ochrony wędrujących ptaków na całym świecie, szczególnie tych zagrożonych wyginięciem.
Wędrówki ptaków to fenomen natury, szczególnie jeśli uświadomimy sobie jakie trasy i odległości przebywają skrzydlaci podróżnicy, jak wielki jest to wysiłek, ile wymaga przygotowań, niezwykłych umiejętności i odwagi, oraz jak wiele niebezpieczeństw czyha po drodze.
Migracje to dla ptaków ogromne wyzwanie, ptaki przed wędrówką muszą zgromadzić zapasy tłuszczu, który będzie cennym źródłem energii podczas lotu, dlatego intensywnie żerują. Gatunki odbywające najdłuższe przeloty potrafią nawet podwoić masę swojego ciała. Niektóre gatunki np.: jaskółki czy muchołówki nie muszą nabierać przed wylotem ciałka, potrafią zjadać w locie owady i uzupełniają energię na bieżąco. Wielkie obżarstwo poprzedzające wędrówkę to tzw. hiperfagia, w tym czasie ulegają też powiększeniu mięśnie piersiowe i serce oraz wzrasta ilość erytrocytów we krwi. Przystosowania te sprawiają, że ptaki biją rekordy wytrzymałości. Podczas wędrówek potrafią lecieć non stop nad morzem czy pustynią, a nawet, jak gęsi tybetańskie wznieść się na wysokości 9 km! (były obserwowane ponad szczytem Mount Everestu).
Pomyślność wędrówki zależy także od stanu upierzenia. To pióra umożliwiają ptakom przetrwanie ekstremalnych temperatur, chronią przed deszczem i zapewniają siłę nośną. Ptaki na co dzień pieczołowicie je pielęgnują, większość z nich codziennie kąpie się w wodzie lub piasku, jednak po kilku miesiącach intensywnego użytkowania pióra są zniszczone i wymagają wymiany. Proces ten nazywamy pierzeniem i może on przebiegać stopniowo, lub polegać na jednoczesnej zmianie wszystkich lotek (np. u gęsi i żurawi) sprawia to, że ptaki są w tym czasie niezdolne do lotu i bezbronne wobec drapieżników, dlatego okres ten spędzają na niedostępnych terenach lub ukryte w gęstwinie krzewów czy zarośli.
W zależności od gatunku i warunków terenowych ptaki wędrują dniem lub nocą. W ciągu dnia wędrują ptaki oswojone z otwartą przestrzenią, potrafiące umknąć w powietrzu drapieżnikom, lub gatunki leśne (np. sikory czy raniuszki), które lecąc na małych wysokościach w przypadku zagrożenia mogą szybko ukryć się w zadrzewieniach. Wędrując nocą ptaki, unikają zagrożeń ze strony dziennych ptaków drapieżnych. Ponadto lecąc w powietrzu chłodniejszym i bardziej wilgotnym zmniejszają utratę wody, co ma szczególne znaczenie przy pokonywaniu miejsc tak nieprzyjaznych jak pustynie, gdzie gorący dzień zdecydowanie lepiej przeczekać w jakiejś kryjówce.
Największym wyzwaniem dla ptaków migrujących jest utrzymanie kursu. Lecąc nocą ptaki orientują się względem położenia gwiazd, za dnia kierują się położeniem słońca. Część gatunków potrafi nawet rejestrować pole magnetyczne ziemi ( magnetorecepcja) i dzięki tej umiejętności orientować w swoim położeniu. Terminem wylotu i kierunkiem migracji kieruje wewnętrzny zegar. Jest to wiedza, z którą ptaki przychodzą na świat, dzięki niej młode i słabo doświadczone osobniki, odbywające wędrówkę pierwszy raz w życiu, wiedzą którędy i gdzie udać się na zimowisko. Tym ptakom, które wędrują w grupie jak np. gęsi czy żurawie jest łatwiej mają szansę nauczyć się trasy od starszych i bardziej doświadczonych krewnych, którzy przelecieli już szlak migracyjny wiele razy i potrafią rozpoznać stałe szczegóły terenu. Niezależnie bowiem od wewnętrznego kompasu, ptaki zdają się również na własny wzrok. Ziemia z góry wygląda dla nich jak mapa - rzeki wyznaczają szlaki, których łatwo się trzymać, w orientacji pomagają kształty wybrzeży, zbiorniki wodne, górskie pasma czy charakterystyczne budowle.
Większość gatunków zatrzymuje się po drodze, by odpocząć i przybrać na wadze. Często dążą do ściśle określonych miejsc tzw. ostoi. Szczególnie atrakcyjne są dla ptaków tereny okresowo zalewane, rozległe rzeczne doliny, zbiorniki wodne, niezagospodarowane przez człowieka ujścia rzek. Możliwość odpoczynku i uzupełnienia zapasów tłuszczu często decyduje o przeżyciu w czasie wędrówki, dlatego są to obszary niezwykle ważne dla ochrony ptaków. Ptasie ostoje są w okresie migracji znakomitym miejscem do obserwacji ptaków, dlatego ściągają tam miłośnicy tych zwierząt, ale również i drapieżniki na nie polujące.
Wyróżniamy trzy główne systemy wędrówkowe ptaków. Pierwszy dotyczy migracji pomiędzy Ameryką Północną i Południową, drugi pomiędzy Eurazją i Afryką oraz ostatni – system wędrówkowy ptaków pomiędzy Azją Wschodnią a Australią.
Nad Polską krzyżują się szlaki wędrówek ptaków łączące 3 kontynenty a nasz kraj jest ważnym obszarem dla ptaków wędrujących wiosną nie tylko na obszar lęgowisk europejskich, ale również dla migrantów wędrujących przez Europę z Afryki do Azji.
Opr. DWB
Zdj. K. Nowak
