Źródłem nazywamy miejsce naturalnego, skoncentrowanego wypływu wód podziemnych na powierzchnię terenu. Rozróżniamy wiele rodzajów źródeł, w zależności od sposobu wypływu wody, miejsca jego występowania w stosunku do ukształtowania terenu oraz budowy geologicznej i zachodzących geologicznych procesów.
Jedną z wielkich geologicznych osobliwości Załęczańskiego Parku Krajobrazowego są źródła krasowe, czyli tzw. wywierzyska. Należą one do podziemnych form krasu.
Terminem kras określa się zespół różnorodnych form, zjawisk i procesów związanych z chemiczną erozją skał podatnych na rozpuszczanie w wodzie. Do takich skał należą wapienie, stanowiące skalne podłoże Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Za rozpuszczanie wapieni odpowiada głównie zawarty w wodzie opadowej dwutlenek węgla, którego obecność znacznie wzmaga ten proces. Nazwa zjawisk krasowych pochodzi od płaskowyżu Kras w Słowenii, gdzie po raz pierwszy je opisano.
Wywierzyska to miejsca wypływu wód krasowych na powierzchnię, najczęściej wprost ze szczelin skalnych. Zasilają je wody krążące w krasowych próżniach stanowiących komunikujący się ze sobą hydrauliczny system szczelin i kanałów. Wyprowadzane są na powierzchnię kanałem zbiorczym w formie skoncentrowanego wypływu. Z tego powodu wywierzyska należą do najbardziej wydajnych źródeł, niekiedy do kilkunastu m3 na minutę.
W zależności od miejsca wypływu, wywierzyska dzielimy na: korytowe, przykorytowe i terasowe. Źródła korytowe tryskają z krasowej szczeliny bezpośrednio z dna rzeki. Wypływy źródeł przykorytowych znajdują się w krawędzi rzecznego koryta, natomiast źródła terasowe wypływają ze szczelin zlokalizowanych w obrębie teras zalewowych.
W Załęczańskim Parku Krajobrazowym występują wszystkie rodzaje wywierzysk, choć źródeł korytowych nie dostrzeżemy, gdyż ich wypływ w dnie koryta ukrywa rzeczny nurt. Za to przykłady źródeł przykorytowych są tu bardzo liczne i spektakularne. Jednym z nich jest Podziemne ujście Suchej Strugi. Warta podcina południowy brzeg. Ze szczelin w odsłoniętych wapieniach wypływają wody krasowe. W niektórych miejscach woda wysącza się z krawędzi koryta tworząc łączące się niżej strużki, w innych wypływa strumieniem wprost ze szczelin. Są również miejsca, gdzie w korycie rzeki wapienie przykryte są luźnym piaskiem. Na dnie uformowanej misy wypływająca ze szczelin woda podnosi do góry ziarenka piasku i drobin wapienia wprawiając je w ruch.
Podziemne ujście Suchej Strugi to nazwa pomnika przyrody chroniącego obszar źródliskowy składsającyc się z kilkanastu wywierzysk przykorytowych, rozciągający się na długości kilkudziesięciu metrów wzdłuż koryta Warty pomiędzy Raciszynem a Lisowicami. Prawdopodobnie jest to wypływ na powierzchnię wód krasowego strumienia o nazwie Sucha Struga, co łączy się z istnieniem innej, występującej stosunkowo rzadko, formy krasu, czyli tzw. ponorów.
Ponory, zwane lokalnie łykawcami”, to miejsca, w których wody strumieni, potoków czy rzek wpływają pod ziemię, zaś ciek, który kończy swój bieg pod ziemią to ponik.
W ponorach giną wody Suchej Strugi, nazywanej dawniej Grabówką lub Krępą. Strumień bierze początek w urokliwej niszy źródliskowej w rezerwacie Bukowa Góra. Łączy się z drobnymi dopływami i w pięknej, głęboko wciętej dolince, silnie meandrując, płynie ku wschodowi, równolegle do Warty. W dnie wąskiej dolinki na wysokości Kolonii Lisowicew wyniku erozji zostały odsłonięte wapienie. Woda z szumem znika w skalnych szczelinach i dalszy odcinek swego biegu kontynuuje w podziemnm systemie krasowym.
Ponory i wywierzyska wskazują na głęboką cyrkulację wód krasowych i świadczą o wciąż czynnych, aktywnych procesach krasu podziemnego.
W pobliżu odcinka doliny Warty zwanego Meandrem Jarzębieskim zlokalizowane są Granatowe Źródła. Są to wywierzyska terasowe o dużej wydajności. Wypływają ze szczelin w wapieniach u podnóża stromej skarpy tarasu zalewowego Warty. W oddalonych o kilka metrów od siebie szczelinach widać wypływ silnych strumieni wody, tworzących wyraźne stożki napływowe. Źródła zasilają wydłużony zbiornik wodny. Ciągnie się on na długości blisko 1 km u podnóża stromego stoku i uchodzi do Warty w okolicy Wielkiej Wsi. Krystaliczna woda w zbiorniku posiada głęboką, granatową barwę, stąd nazwa „Granatowe Źródła”. Ten malowniczy i unikalny obiekt ze względu na swą wartość geologiczną objęty jest ochroną w formie pomnika przyrody.
Niezwykle interesującycm przykładem źródeł terasowych jest kolejny geologiczny pomnik przyrody - zespół wywierzysk nazywanych Źródłem Świętego Floriana. To najbardziej wydajne i najpiękniejsze źródło w Załęczańskim Parku Krajobrazowym. Wyjątkowego uroku dodają mu przedziwne formacje glonów otaczające ogromne kręgi pulsującego piasku. Wyprowadza na powierzchnię wody krasowe, jednak ich wypływ zlokalizowany jest poza obszarem zalegania jurajskich wapieni.
K.Gara
