Podróż do wnętrza Ziemi
Czy oglądałeś film „Podróż do wnętrza Ziemi”? Jest w nim przedstawiona fascynująca perspektywa, że pod powierzchnią Ziemi pełno jest nieodkrytych przestrzeni, niezwykłych roślin i ogromnych dinozaurów.
Co prawda cały film to zabijająca nudę fikcja, jednak nie jest ona do końca nieprawdziwa. Badanie tego, co leży pod naszymi stopami, pozwala nam cofnąć się w czasie o miliardy lat i wyobrazić sobie kolejne etapy powstawania naszej planety, jak i życia na niej. Aby to zbadać naukowcy wykorzystują szereg sposobów m.in. głębokie odwierty. A co jeśli powiem, że żeby zbadać co się działo kiedyś nie zawsze trzeba używać ogromnych wierteł? Istnieją naturalne przestrzenie pod powierzchnią Ziemi, nawet tak duże, że mogłaby się w nich zmieścić ciężarówka. Mowa oczywiście o jaskiniach.
Czym tak naprawdę jest jaskinia?
Kiedy próbujemy sobie wyobrazić jaskinie, przede wszystkim najpierw widzimy pewną przestrzeń. Jest ona także otoczona skałami. Jak duża jednak musi być ta przestrzeń, aby można było mówić o jaskini? W końcu nie powiemy tak o byle jakiej dziurze w Ziemi. Według naukowej definicji jest to przestrzeń na tyle duża, aby mógł zmieścić się w niej człowiek. Tak więc nie ma ścisłej definicji, która mówiłaby na którym centymetrze kończy się zwykła dziura, a zaczyna jaskinia.
Powstawanie jaskini
Nie ma jednego przepisu na powstanie jaskini. Często mają one związek z podłożem w danym miejscu. W naszym kraju wiele jaskiń związanych jest z występowaniem wapienia i co za tym idzie procesem krasowienia. Krasowienie skał wapiennych zachodzi w paru etapach. Na początku woda opadowa z zawartym w niej dwutlenkiem węgla rozpuszcza skałę. Rozpuszczona skała jest następnie transportowana wraz z wodą, aby na końcu w innym miejscu osadzić się ponownie. Jednak w jaki sposób ten proces prowadzi do powstania ogromnych przestrzeni w głębi ziemi? Najprościej mówiąc skała stopniowo powinna być wymywana od góry tam, gdzie spada deszcz i nie powinny tworzyć się przestrzenie w jej środku. I tak faktycznie by było gdyby nie jeden szczegół. Skały nie są jednolitą bryłą. Pękają w odpowiedzi na zachodzące procesy w głębi oraz na powierzchni Ziemi. I właśnie wtedy najefektywniej działa proces krasowienia. Doprowadza do pogłębienia takich spękań, z czasem tworząc podziemną trasę korytarzy oraz większych komór. Tego typu jaskinie występują w Polsce na całej Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Jest to związane z występowaniem w niej dużej ilości wapienia w podłożu. Stad także wzięło się potoczne określenie tego regionu jako „jura”, ponieważ w dużej mierze skały tam zalegające pochodzą z tego okresu w dziejach Ziemi. Obszar Załęczańskiego Parku Krajobrazowego to najbardziej wysunięty na północ fragment tej rozległej wyżyny.
Co tak niezwykłego jest w jaskiniach?
Jaskinie to fascynujące miejsce zarówno dla naukowców, jak i zwykłych turystów. Chyba każdy w Polsce słyszał o Jaskini Niedźwiedziej. Część tego osadu, który jest efektem krasowienia osadza się tam na ścianach jaskini stając się tzw. szatą naciekową. Przyjmuje ona różne formy, w tym najbardziej znane stalaktyty i stalagmity, które przypominają sople wyrastające zarówno ze stropu jak i z podłoża jaskini. Nie wszystkie nacieki mają jednak regularne kształty i podobnie jak w przypadku chmur tak i tutaj ludzie starają się w nich rozpoznać znane nam już zwierzęta lub przedmioty.
Jednak poza pięknem jaskinie są w pewnym sensie świadkiem zmieniających się dziejów naszej planety. Wyobraźmy sobie dalekiego przodka człowieka, bez internetu, stabilnego domu, supermarketów. Wokół pełno dzikich zwierząt, nie ma ognia, a zbliża się zmrok. Gdzie byś się schował w jego sytuacji? Zapewne jaskinia wydałaby ci się najrozsądniejszym miejscem. Ludzie pierwotni często korzystali z jaskiń, dlatego też są one dobrym miejscem na szukanie pozostałości narzędzi oraz kości ludzkich z tamtego okresu. Najlepszym przykładem jest jaskinia Lascaux, gdzie znaleziono naskalne malowidła ludzkie pochodzące z okresu 17 000 -15 000 lat p.n.e.
Nie tylko ludzie uznawali jaskinie za znakomite schronienie. To samo robiły zwierzęta. Na przykład słynny niedźwiedź jaskiniowy, którego szczątki odnajdywano w jaskiniach całej Europy. Szczątki tego gatunku były o wiele częściej i w większej ilości znajdowanej w jaskiniach niż na lądzie. Naukowcy stwierdzili więc, że prawdopodobnie niedźwiedzie jaskiniowe większość swojego życia spędziły w jaskiniach. Nie jest to jedyny taki gatunek, dzięki czemu możemy odkrywać nowe szczątki i badać, jakie gatunki zwierząt żyły tysiące lat temu.
Załęczański Park Krajobrazowy
Załęczański Park Krajobrazowy leży na Wyżynie Wieluńskiej, na samym skraju Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Widoczne jest tu przejście z typowo krasowego krajobrazu do krajobrazu Nizin Środkowopolskich. Obecny tu system jaskiniowy jest nie tylko ciekawy ze względów geologicznych ale i paleogeograficznych. Największa z nich Szachownica posiada korytarze o łącznej długości 1000m. Duże skupisko jaskiń występuje także w rezerwacie „Węże”. Obecne są tutaj różne formy szaty naciekowej, która wciąż aktywnie się tworzy. Jaskinie te ciekawe są także pod innym względem. Tak jak było już mówione, jaskinie były i są domem dla wielu gatunków zwierząt. Znaleziono tutaj szczątki plioceńskiej i plejstoceńskiej fauny, co oznacza, że dzięki temu odnaleziono kości zwierząt nawet sprzed kilku milionów lat! Jest to niesamowite znalezisko i jedno z niewielu w całej Europie.
Obecnie jaskinia daje schronienie kolejnym gatunkom zwierząt, w tym głównie hibernującym zimą nietoperzom. Wśród gatunków można zaobserwować tutaj mroczka późnego, gacka brunatnego, nocka rudego oraz borowca wielkiego. Największym skupiskiem zimowania jest jaskinia Szachownica. Jest ona pod tym względem unikatowym miejscem w skali kraju, ponieważ corocznie hibernuje tutaj ok. 1500 osobników!
Jaskinie są piękne, ale też budzące grozę. Stanowią ważne źródło wiedzy dla geologów, botaników, archeologów czy paleogeografów. Przede wszystkim są jednak miejscem, które warto chronić dla przyszłych pokoleń.
Oksana Bentkowska – praktykantka w OTSPK
