„Rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. ( art. 13. 1. Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody).

Rezerwaty przyrody na terenie Przedborskiego Parku Krajobrazowego (łącznie 1071,42 ha):

• Bukowa Góra - leśny, 33,70 ha
• Murawy Dobromierskie - stepowy, 35,84 ha
• Piskorzeniec - torfowiskowy 431,96 ha
• Czarna Rózga - leśny 185,60 ha
• Oleszno - leśny 262,67 ha
• Piskorzeniec Wschodni - leśny 121,58 ha

Na terenie otuliny Przedborskiego Parku Krajobrazowego

• Ewelinów leśny - 14,83 ha

BUKOWA GÓRA

Rezerwat przyrody „Bukowa Góra” to najstarszy rezerwat na terenie Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Został utworzony w 1959 roku na powierzchni 33,70 ha. Obejmuje on wapienne wzgórze (o wysokości 335 m n.p.m.), położone w północno-zachodniej części Pasma Przedborsko-Małogoskiego.

Cele i Walory Przyrodnicze

Rezerwat utworzono w celu zachowania jedynego i ostatniego płatu lasu naturalnego wykształconego na podłożu węglanowym. Występują tu typowo wykształcone trzy zespoły lasu bukowego: ciepłolubna buczyna storczykowa, żyzna buczyna sudecka i kwaśna buczyna niżowa.

Drzewostan tworzy głównie buk (Fagus sylvatica) z domieszką klonu jaworu (Acer pseudoplatanus), rzadziej klonu zwyczajnego (Acer platanoides), grabu (Carpinus betulus), dębu bezszypułkowego (Quercus petraea) oraz lipy szerokolistnej (Tilia platyphyllos). Stanowisko lipy szerokolistnej w tym rezerwacie wyznacza północną granicę zasięgu tego gatunku w Polsce. Przeciętny wiek drzewostanu wynosi 175 lat. Niestety, w ostatnich latach obserwuje się znaczne pogorszenie jego zdrowotności. Występuje masowe wydzielanie się posuszu, a na bukach widoczne są wyraźne oznaki chorobowe (huby i pęknięcia). Prowadzi to do coraz liczniejszych złomów i wywrotów, co jest postrzegane jako początek naturalnego procesu rozpadu starzejącego się drzewostanu. W części środkowej i północnej występują liczne kępy odnowień bukowych i klonowych z domieszką jaworu.

Flora i Fauna

Runo leśne występuje płatami na grubym kobiercu ściółki bukowej, spomiędzy której gdzieniegdzie wychylają się zielone kępy mchów. Pomimo głębokiego cienia, panującego w dnie lasu, w runie występuje wiele roślin tworzących gęsty zielony dywan, m.in.: marzanka wonna (Galium odoratum), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), szczyr trwały (Mercurialis perennis), wyka leśna (Vicia sylvatica), żankiel zwyczajny (Sanicula europaea), czerniec gronkowy (Actaea spicata) i fiołki (Viola spp.).

Wśród nich znaleźć można również wielkie rzadkości chronione w tej części Polski: lilię złotogłów (Lilium martagon), zawilca wielkokwiatowego (Anemone sylvestris), wawrzynka wilczełyko (Daphne mezereum) oraz storczyki takie jak: gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis), żłobik koralowaty (Corallorhiza trifida), buławnik czerwony (Cephalanthera rubra), buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens) i obuwik pospolity (Cypripedium calceolus).

Najliczniejszą grupę zwierząt zamieszkujących rezerwat stanowią ptaki cienistych lasów liściastych. Występują tu m.in.: kowalik (Sitta europaea), pełzacz leśny (Certhia familiaris), kos (Turdus merula), gołąb grzywacz (Columba palumbus), myszołów (Buteo buteo), puszczyk uralski (Strix uralensis) i dzięcioł czarny (Dryocopus martius). Duże ssaki, takie jak dzik (Sus scrofa), jeleń (Cervus elaphus) i sarna (Capreolus capreolus), przebywają tu sporadycznie, najczęściej pojawiając się w lesie bukowym w poszukiwaniu bukwi.

⚠️ Ostrzeżenie dla odwiedzających

Uwaga: Rezerwat przyrody „Bukowa Góra” jest okresowo zamknięty dla ruchu turystycznego (zakaz wstępu obowiązuje od kwietnia 2023 r. do odwołania) z powodu zagrożenia bezpieczeństwa wynikającego ze złego stanu zdrowotnego drzewostanu (liczne złomy i wywroty). Szczegółowe informacje i aktualny status należy sprawdzać na stronie Nadleśnictwa Przedbórz.

 

MURAWY DOBROMIERSKIE

Rezerwat stepowy „Murawy Dobromierskie”

• Cel i Powstanie: Rezerwat „Murawy Dobromierskie” został utworzony w 1989 roku i zajmuje obszar 35,84 ha. Jego głównym celem jest ochrona cennych nawapiennych muraw kserotermicznych oraz związanych z nimi zarośli i unikalnej flory i fauny.
• Lokalizacja: Rezerwat położony jest w pobliżu miejscowości Rączki i Dobromierz, w północnej części Wyżyny Środkopolskiej.

Specyfika Rezerwatu: Pochodzenie półnaturalne

Rezerwat zawdzięcza swój obecny charakter działalności człowieka, dlatego określa się go jako siedlisko półnaturalne.

1. Podłoże i widok: Obszar ten obejmuje trzy wzniesienia zbudowane z wapieni płytowych i oolitowych (skały górnojurajskie). Podłoże jest bogate w węglan wapnia (CaCO₃), co warunkuje silnie zasadowy (alkaliczny) odczyn gleby. Z tych wzgórz rozciągają się rozległe panoramy w kierunku południowym.
2. Pochodzenie antropogeniczne: Cenne murawy wytworzyły się na terenach, które były dawniej użytkowane rolniczo (prawdopodobnie przez ekstensywny wypas lub koszenie), a następnie porzucone. Działalność gospodarcza przyczyniła się do utrzymania niskiej roślinności i zapobiegała zarastaniu przez las.

Przedmiot Ochrony: Murawy kserotermiczne

Głównym przedmiotem ochrony są murawy kserotermiczne, które stanowią najbogatsze skupisko roślin stepowych w północnej części Wyżyny Środkopolskiej.

Czym są murawy kserotermiczne?

• To zbiorowiska roślinne przystosowane do ekstremalnych warunków ciepła i suszy (kseros – suchy, thermos – ciepły).
• Charakteryzują się silnym nasłonecznieniem oraz wapiennym podłożem (stąd „nawapienne”), co sprzyja rozwojowi barwnych i wonnych gatunków o charakterze stepowym.

Flora i fauna rezerwatu

Roślinność

W rezerwacie występują ciepłolubne zarośla, które tworzą m.in. tarnina (Prunus spinosa), jałowiec pospolity (Juniperus communis), róża dzika (Rosa canina), dereń świdwa (Cornus sanguinea) i ligustr pospolity (Ligustrum vulgare). Część stoków i obniżenia pomiędzy wzniesieniami, wypełnione naniesionym przez lodowiec piaskiem, porastają również młode drzewostany sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris).

Wśród rzadkich i chronionych gatunków kserotermicznych w rezerwacie spotkać można m.in. wiśnię karłowatą (Prunus fruticosa), pluskwicę europejską (Actaea europaea), orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris), zawilca wielkokwiatowego (Anemone sylvestris), ciemiężyka białokwiatowego (Vincetoxicum hirundinaria) oraz astera gawędka (Aster amellus).

Owady i inne zwierzęta (fauna)

Ciepłe i suche środowisko muraw sprzyja rozwojowi bogatej fauny, zwłaszcza owadów.

• Motyle (Lepidoptera): Rezerwat jest ostoją dla wielu gatunków, w tym dużych i spektakularnych motyli, takich jak paź żeglarz (Iphiclides podalirius) oraz paź królowej (Papilio machaon). Licznie reprezentowane są także modraszki (np. Polyommatus spp.), będące wskaźnikiem zdrowego ekosystemu muraw.
• Gady (Reptilia): W nagrzanej słońcem murawie powszechnie występuje jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) oraz jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara). Można tu spotkać także beznogiego gada – padalca zwyczajnego (Anguis fragilis) oraz niegroźnego węża – zaskrońca zwyczajnego (Natrix natrix).
• Ptaki: Teren ten zamieszkują liczne ptaki śpiewające oraz ptaki polne, takie jak kuropatwa (Perdix perdix) i przepiórka (Coturnix coturnix). Rezerwat i okolica są terenami łowieckimi dla drapieżników: myszołowa zwyczajnego (Buteo buteo), błotniaka stawowego (Circus aeruginosus) oraz błotniaka zbożowego (Circus cyaneus).
• Ssaki (Mammalia): Choć trudno je zaobserwować bezpośrednio, na terenie rezerwatu regularnie odnotowuje się ślady bytności zwierząt łownych, takich jak sarna (Capreolus capreolus), dzik (Sus scrofa), lis (Vulpes vulpes) oraz rzadziej spotykanego borsuka europejskiego (Meles meles).

⚠️ Konieczność Czynnej Ochrony

Kluczowym problemem rezerwatu jest obserwowana intensywna sukcesja naturalna, czyli zarastanie muraw przez krzewy i drzewa (głównie tarninę). Stanowi to bezpośrednie zagrożenie dla światłolubnych gatunków stepowych.

Dla zachowania przedmiotu ochrony, konieczna jest czynna ochrona, polegająca na regularnej interwencji.

Sposób Realizacji Ochrony

• Czynności ochronne są realizowane przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (RDOŚ) w Kielcach, która jest zarządzającym rezerwatem.
• Interwencje polegają na cyklicznym usuwaniu drzew i krzewów na wyznaczonych powierzchniach, które wykonuje się co dwa lata.
• Działania te mają na celu powstrzymanie ekspansji zarośli, przywrócenie pełnego nasłonecznienia oraz utrzymanie otwartych przestrzeni, co jest niezbędne dla przetrwania muraw.

Bez stałej, aktywnej ochrony, rezerwat „Murawy Dobromierskie” straciłby swoje unikalne walory przyrodnicze

PISKORZENIEC

Rezerwat Przyrody „Piskorzeniec”

• Cel i Powstanie: Rezerwat „Piskorzeniec” jest rezerwatem torfowiskowym utworzonym w 1991 roku na powierzchni 431,96 ha. Jego celem jest ochrona cennych ekosystemów torfowiskowych i leśnych związanych z bagiennym środowiskiem.
• Lokalizacja i Hydrologia: Rezerwat położony jest w miejscu, gdzie zbiegają się Potok Borowa, Potok Szreniawski i Czarna Pilczycka.
• Akweny: W skład rezerwatu wchodzą dwa stawy: staw „Duży” oraz „Bolesław”, który jest obecnie prawie całkowicie zarośnięty szuwarami.

Przedmiot Ochrony

Główne przedmioty ochrony w rezerwacie to różnorodne ekosystemy mokradłowe:

1. Torfowiska: Torfowiska wysokotorfowiskowe, przejściowe i niskie, wraz z towarzyszącymi im lasami olchowo-brzezinowymi i borami bagiennymi.
2. Staw Duży: Ochrona awifauny wodno-błotnej przez tworzenie dogodnych warunków do zakładania gniazd (utrzymywanie wysokiego poziomu lustra wody na około 45 ha).

Rezerwat „Piskorzeniec” stanowi doskonały przegląd roślinności bagiennej, od torfowisk niskich, przez przejściowe, aż do wysokich.

W północno-zachodniej części rezerwatu występowały do niedawna cenne zbiorowiska, takie jak mszar kępkowo-dolinkowy, mszar z wełnianką pochwowatą (Eriophorum vaginatum) i zespół turzycy bagiennej (Carex limosa).

Zagrożenia i Utracone Gatunki

Niestety, obecnie zakłócone warunki wodne prowadzą do szybkiego zarastania i osuszania torfowiska. Skutkuje to degradacją siedlisk i utratą bioróżnorodności.

• Gatunki, które wymarły na torfowisku: rosiczka długolistna (Drosera longifolia), rosiczka pośrednia (Drosera intermedia), kruszczyk błotny (Epipactis palustris).
• Gatunki zagrożone wyginięciem: turzyca bagienna (Carex limosa), bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris), wierzba borówkolistna (Salix myrtilloides), turzyca strunowa (Carex chordorrhiza).

Fauna Rezerwatu

Rezerwat „Piskorzeniec” zasiedla wyjątkowo bogaty i cenny świat zwierząt, co potwierdza znaczenie tego terenu dla ochrony mokradeł.

Płazy i Gady

W rezerwacie stwierdzono obecność 10 gatunków płazów (Amphibia) oraz 5 gatunków gadów (Reptilia).

• Płazy to m.in.: żaba moczarowa (Rana arvalis), ropucha szara (Bufo bufo), ropucha zielona (Bufotes viridis), traszka zwyczajna (Lissotriton vulgaris), kumak nizinny (Bombina bombina) oraz rzekotka drzewna (Hyla arborea).
• Gady to: jadowita żmija zygzakowata (Vipera berus), padalec zwyczajny (Anguis fragilis), jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara) oraz niegroźny zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix).

Ptaki

Stawy, torfowiska i lasy bagienne są ostoją dla około 110 gatunków ptaków. Gnieżdżą się tu, żerują lub przebywają m.in. bąk (Botaurus stellaris), łabędź niemy (Cygnus olor), żuraw (Grus grus), raniuszek (Aegithalos caudatus), kruk (Corvus corax), słonka (Scolopax rusticola), remiz (Remiz pendulinus) i dziwonia (Erythrina erythrina).

Wśród drapieżników i ptaków wodnych obserwuje się błotniaka stawowego (Circus aeruginosus), bociana białego (Ciconia ciconia), bociana czarnego (Ciconia nigra), czaplę siwą (Ardea cinerea) i zimorodka (Alcedo atthis). Na żer zalatuje tu również rzadki bielik (Haliaeetus albicilla), gnieżdżący się w położonym ok rezerwacie Piskorzeniec Wschodni i niedalekim kompleksie leśnym „Oleszno”.

Ssaki

Szczególną atrakcją rezerwatu stanowią duże ssaki związane z wodą i podmokłymi terenami, takie jak łoś (Alces alces) oraz bóbr europejski (Castor fiber).

Konieczność Czynnej Ochrony

Fakt, że cenne gatunki torfowiskowe wymarły lub są zagrożone, wskazuje na pilną konieczność podjęcia czynnej ochrony.

Głównym zadaniem jest przywrócenie i stabilizacja stosunków wodnych na torfowisku, aby zahamować proces osuszania i zarastania, co jest niezbędne do odtworzenia optymalnych warunków dla ginącej flory i fauny bagiennej.

CZARNA RÓZGA

Rezerwat „Czarna Rózga” – rezerwat leśny, utworzony w roku 1996 na powierzchni 185,60 ha w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych naturalnych ekosystemów wilgotnych lasów liściastych z licznymi drzewami pomnikowymi oraz gatunkami rzadkich chronionych roślin zielnych. Utworzenie rezerwatu ma za zadanie chronić ten obszar przed zmianami powodującymi osuszenie terenu. W sieci obszarów chronionych Wyżyny Małopolskiej, a także całej środkowej Polski nie ma już nigdzie tak dużej powierzchni mokrych eutroficznych lasów liściastych z całą ich różnorodnością biologiczną. Rezerwat „Czarna Rózga” uzupełnia tę sieć o obiekt wartości unikatowej.

W rezerwacie gatunkiem dominującym jest olsza, a ponadto rosną tu: jodła, brzoza, buk, sosna, dąb, grab, osika. W granicach rezerwatu drzewostany są prawie wyłącznie naturalnego pochodzenia. Ekosystem tego lasu ma ogromną siłę regeneracji, toteż szybko zanikają ślady dawnych zrębów, wypasu itp. W rezerwacie rośnie grupa starych dębów i innych drzew, które pozostawiono w toku przeszłej gospodarki leśnej. Niektóre mają imponujący wygląd, wszystkie są prawdziwą ozdobą lasu, spełniając jednocześnie rolę dawców cennego materiału genetycznego, jak i będąc miejscem gnieżdżenia się dużych ptaków. Na florę rezerwatu składa się ponad 300 gatunków. Do najcenniejszych należą rośliny górskie o nielicznych stanowiskach występowania na niżu, takie jak: widłak wroniec, kokoryczka okółkowa, trybula lśniąca, narecznica szerokolistna.W rezerwacie rosną następujące gatunki roślin chronionych całkowicie: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, widłaki (jałowcowaty, wroniec, goździsty) i pomocnik baldaszkowaty. Zwierzęta znajdują tutaj doskonałe warunki do życia. Spotkać tu można żmiję zygzakowatą, padalca, zaskrońca, rzekotkę drzewną, a z ptaków stale gnieżdżącego się tu myszołowa oraz sporadycznie bociana czarnego.

OLESZNO

Rezerwat „Oleszno” – rezerwat leśny, utworzony w 1970 roku na powierzchni 31,43 ha , obejmujący fragment podmokłych lasów o bardzo bogatym drzewostanie, który porasta rozległe obniżenie w Niecce Zabrodzkiej. W 2006 roku na mocy Rozporządzenia Wojewody Świętokrzyskiego powiększono rezerwat o 230 ha, obejmując ochroną strefę lasów łęgowych w okolicy Starej Czarnej. Na mokrej glebie rośnie starodrzew zbudowany z wielu gatunków drzew, głównie olszy czarnej, jesionu wyniosłego, dębu szypułkowego, jodły pospolitej, buka zwyczajnego, świerka pospolitego, klonu zwyczajnego, jaworu, wiązów, graba zwyczajnego i czeremchy zwyczajnej. Olsza i jesion liczą około 150 lat, natomiast buk, dąb i jodła około 170 lat. Podszycie budują liczne podrosty drzew i następujące krzewy: leszczyna, jarzębina, kruszyna, trzmielina zwyczajna, kalina. Na terenie rezerwatu rosną także dwa skupiska cisów. Obserwuje się tutaj mozaikę łęgu jesionowo-olszowego, grądu niskiego i olsu. Runo jest wielogatunkowe i silnie rozwinięte. Rosną tu m. in. gajowiec żółty, kopytnik pospolity, listera jajowata, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka, buławnik czerwony. Na terenie rezerwatu są dwa gniazda orlika krzykliwego, a w jego sąsiedztwie gniazdo bielika i bociana czarnego.

EWELINÓW

Rezerwat „Ewelinów” - rezerwat leśny powstał w 2006 roku na terenie nadleśnictwa Włoszczowa, na powierzchni 14,83 ha. Rezerwat utworzono w celu ochrony rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych runa leśnego. Obejmuje on fragment lasu o charakterze grądu typowego, porastającego wzniesienie wapienne. W drzewostanie widoczne są jeszcze ślady użytkowania rębnego w postaci gniazd o dużym stopniu regeneracji. Z punktu widzenia składu runa, rezerwat przypomina inny rezerwat parku tj. Bukową Górę. Cechą wyraźnie odróżniającą jest drzewostan, tutaj założony sztucznie, a w rezerwacie Bukowa Góra naturalny. Niezwykle interesujące jest runo zielne rezerwatu Ewelinów, w którym stwierdzono występowanie 23 gatunków chronionych i rzadkich. Występują tu: lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny, orlik pospolity, rutewka orlikolistna, pierwiosnek lekarski, goryczka wąskolistna i kopytnik pospolity. Gatunki tworzące drzewostan to grab, dąb, jodła, sosna i buk. Rezerwat jest miejscem występowania wielu gatunków ptaków oraz zwierzyny płowej przybywającej tu z okolicznych lasów produkcyjnych. Stwierdzono też obecność lisa, jenota oraz dzika.

PISKORZENIEC WSCHODNI

Rezerwat „Piskorzeniec Wschodni” – rezerwat leśny, powstał w 2025 roku na terenie nadleśnictwa Radoszyce, leśnictwa Ruda Pilczycka na powierzchni 121,58 ha. Utworzony w ramach inicjatywy „100 Rezerwatów na 100-lecie Lasów Państwowych”. Celem ochrony w rezerwacie jest zachowanie oraz odtwarzanie w drodze spontanicznych procesów, ekosystemów leśnych o cechach naturalnych i półnaturalnych, a także zachowanie zróżnicowanej szaty roślinnej oraz fauny związanej z siedliskami świeżymi, wilgotnymi, łęgowymi i bagiennymi.  Drzewostany budują głównie olsza czarna, brzoza brodawkowata, dąb szypułkowy i sosna zwyczajna. Na terenie rezerwatu spotykane są także drzewostany jodłowe. Dominującym zbiorowiskiem roślinnym jest zespół olsu porzeczkowego Ribeso nigri-Alnetum. Występują tutaj rzadkie gatunki roślin związanych z siedliskami bagiennymi, takie jak: czermień błotna Calla palustris czy kozłek bzowy Valeriana sambucifolia. Dotąd stwierdzono także występowanie bobra i sóweczki. Piskorzeniec Wschodni przylega do rezerwatu Piskorzeniec po stronie łódzkiej i w sumie chroniony teren obejmuje ponad 500 hektarów.